Via Regia

    Już we wczesnych wiekach naszej ery na obszarze południowej Polski i Zakarpacia rozwinęła się tzw. kultura przeworska, w której bardzo ważną rolę odgrywało rolnictwo, hodowla oraz handel dalekosiężny. Denary cesarzy rzymskich oraz inne znaleziska archeologiczne kultury rzymskiej, celtyckiej i scytyjskiej świadczą o bogatej wymianie handlowej i przebiegu traktów kupieckich przez tereny na północ od Pogórza Karpackiego. Karawany kupców wędrowały tutaj nawet znad Morza Czarnego w kierunku zachodnich prowincji Cesarstwa Rzymskiego .
    Pod koniec trwania Cesarstwa rozwinął się pierwszy, regularny trakt z zachodu na wschód Europy. Dalszy rozwój traktu miał związek z ukształtowaniem się na wschodzie nowego państwa – Rusi Kijowskiej i ekspansją królestwa Franków na zachodzie. Od początku istnienia Rusi interesujący nas obszar znalazł się w strefie jej wpływów. Granica między Polską i Rusią ukształtowała się bowiem w dorzeczach Wisłoki i Wisłoka. W II połowie X w. Ruś rozwijała się prężnie pod panowaniem kolejno Olgi, Światosława, Włodzimierza Wielkiego, aż do jej rozpadu po śmierci Jarosława Mądrego. Korporacja kupców i wojowników rusińskich kontrolowała i dbała o szlaki handlowe oraz wymianę towaru z odległymi państwami zachodnimi. Już za panowania Kazimierza Wielkiego przez Przemyśl i tzw. Bramę Przemyską biegł szlak handlowy, który łączył Kaukaz i Konstantynopol z Europą Zachodnią .

Ryc. 1. Przebieg Szlaku Via Regia w Europie
Źródło: oprac. Ł. Mróz

    Tak też kształtowała się na tym terenie jedna z najważniejszych średniowiecznych dróg komunikacyjnych w Europie Środkowej. Po raz pierwszy ten dawny szlak handlowy został wymieniony w 1252 r. pod nazwą „Strata Regia” – czyli Droga Królewska w dokumentach margrabiego Marchii Miśnieńskiej Henryka III .
     Trakt nazywany był Drogą Królewską, lub Drogą Wysoką – Via Regia, ze względu na fakt, iż przebiegając przez terytorium danego państwa podlegał bezpośrednio królowi i obowiązywały na nim szczególne prawa. Historycznie Via Regia, jako szlak handlowy przebiegał od Rusi, aż po Półwysep Iberyjski, łącząc tym samym odległe regiony, kultury, religie i tradycje. Poruszali się po nim w sposób bezpieczny nie tylko handlarze i wojska, ale i pielgrzymi udający się do grobu św. Jakuba Apostoła w Santiago de Compostela w Hiszpanii. Via Regia był ponadregionalną drogą, który sprzyjał rozwojowi handlu, wzajemnych stosunków między państwami europejskimi oraz powstawaniu nowych ośrodków miejskich . Na jej trasie zakładane były takie miasta, jak Kolonia, Frankfurt nad Menem, Lipsk, Wrocław, Kraków i Lwów. W ciągu XIII i XIV w. regularnie powstawały nowe miasta, które stanowiły lokalne punkty węzłowe na szlaku, gdzie można było dokonać wymiany towarów, otrzymać nocleg i obsługę dla podróżujących. Regularność odstępów pomiędzy kolejnymi średniowiecznymi miastami handlowymi świadczy o tym, iż stanowiły one dla podróżnych poszczególne odcinki traktu (każdorazowo o jeden dzień drogi piechura lub wozu konnego). Taka regularność średniowiecznych lokacji miejskich zauważalna jest również na Podkarpaciu i w Małopolsce na trasie: Przemyśl – Jarosław – Przeworsk – Rzeszów– Dębica – Pilzno – Tarnów – Brzesko – Bochnia – Wieliczka – Kraków .
W średniowieczu na północ od Via Regia prowadził tzw. Trakt Ruski, który łączył miasta czarnomorskie z Krakowem i miastami Europy Zachodniej. Przebiegu poszczególnych traktów nie można już dzisiaj ściśle określić, ponieważ składało się na nie wiele odnóg np. Trakt Ruski posiadał odnogę z Leżajska przez Gorliczynę, Przeworsk, Dynów na Słowację i Węgry – tzw. Trakt Węgierski. Pod koniec średniowiecza stracił on na znaczeniu i stał się lokalną drogą .
Droga Królewska straciła na znaczeniu dopiero w XIX w. kiedy dynamicznie zaczęła rozwijać się kolej żelazna.
     Obecnie Via Regia stanowi bardzo ważny korytarz komunikacyjny wschód-zachód. Wokół Drogi Via Regia, realizowanych jest wiele projektów o charakterze europejskim. W ramach projektu Unii Europejskiej Via Regia Plus podejmowane jest planowanie i rozbudowa szlaków komunikacyjnych wzdłuż dawnej Drogi Królewskiej oraz rozwój Europejskiego Korytarza Transportowego ED-C III będącego inicjatywą partnerów regionalnych i samorządowych z Polski, Ukrainy, Słowacji i Czech. Całkowity koszt przedsięwzięcia wynosi 3 200 000 Euro .
     Warto podkreślić, że w 2005 r. Rada Europy uznała Via Regia za ważny szlak kulturowy i turystyczny i zaliczyła go do Europejskich Szlaków Kulturowych . Koncepcja sieci szlaków kulturowych w Europie ma na celu podtrzymywanie jedności europejskiej, umacnianie poczucia jedności wśród Europejczyków oraz chronienie i odtwarzanie miejsc i obiektów świadczących o dziedzictwie kulturowym. Szlaki Kulturowe definiowane są przez Radę Europy, jako trasy przebiegające przez kilka krajów lub regionów, które organizowane są wokół tematów o znaczeniu historycznym, artystycznym lub społecznym o randze europejskiej. Wśród Europejskich Szlaków Kulturowych należy wymienić m.in. „Droga Św. Jakuba”, „Szlak Celtów”, „Szlak Jedwabny”, „Szlak Baroku”, „Szlaki Monastyczne”, „Szlak Wikingów”, „Szlak Mozarta”, „Szlak św. Marcina z Tours”, „Szlak św. Olafa” .
     Droga Królewska – Via Regia stanowi zarazem jedną z odnóg Drogi św. Jakuba – pierwszego Europejskiego Szlaku Kulturowego ustanowionego przez Radę Europy w 1987 r. Już w następnym roku do grobu św. Jakuba Apostoła w Santiago de Composteli wyruszyli pierwsi pielgrzymi z Hiszpanii,  Francji i Niemiec. Pierwsze odcinki Drogi św. Jakuba zostały wytyczone i oznakowane w Hiszpanii, a następnie we Francji, Niemczech, Włoszech, Austrii i Szwajcarii. Warto również zaznaczyć, w 1993 r. że droga pielgrzymkowa do Composteli na terytorium Hiszpanii, a w 1998 r. na terytorium Francji została wpisana przez UNESCO na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości.
Obecnie Drogi św. Jakuba, jako Europejski Szlak Kulturowy są oficjalnie uznane w następujących państwach: Belgia, Francja, Niemcy, Włochy, Luksemburg, Portugalia, Hiszpania, Szwajcaria .
     Ważną inicjatywą związaną z Via Regia na Podkarpaciu był projekt „Wspólna przeszłość, wspólna droga, wspólna przyszłość – integracja regionów” realizowany w Jarosławiu przez Państwową Wyższą Szkołę Zawodową im. Bronisława Markiewicza (obecnie pod nazwą Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna im. Bronisława Markiewicza). W ramach projektu w dniach 5-6 października 2007 r. w Jarosławiu odbyła się konferencja pt. „Kupiecki Szlak Via Regia – Integracja Regionów”, w której wzięli udział przedstawiciele władz i organizacji zagranicznych, m.in. hiszpańskiego instytutu INORDE z Ourense oraz Europejskiego Instytutu Turystyki z Niemiec. Całość przedsięwzięcia została sfinansowana ze środków Unii Europejskiej z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Sąsiedztwa Polska – Białoruś – Ukraina INTEREEG III A/Tacis CBC 2004-2006. W projekcie podkreślono, iż obecnie na terytorium Niemiec, Polski, Ukrainy droga komunikacyjna Via Regia pokrywa się z III Paneuropejskim Korytarzem Transportowym – jednym z najbardziej priorytetowych korytarzy transportowych Unii Europejskiej .
Najmłodszą inicjatywą związaną z tematyką Via Regia była zakończona w październiku 2011 r. w Görlitz – 3. Saksońska Wystawa Krajowa zatytułowana „Szlak handlowy via regia – 800 lat w ruchu i kontaktach”. Wystawa zainaugurowana została festiwalem art@via-regia.pl .

Bibliografia: